Pisarze i poeci

Przez wiele stuleci czarnoskórzy byli uważani za gorszych – począwszy od niewolnictwa rasowego, aż po współczesne dyskusje na temat imigracji. Postrzeganie to zostało wzmocnione przez rasistowskie teorie, takie jak eugenika, które w tamtych czasach uważane były za naukowe. Podczas kolonizacji czarnoskóre osoby były zmuszane do asymilacji i akceptacji europejskich norm kulturowych, a mimo to musiały żyć ze świadomością postrzegania ich tożsamości rasowej, kulturowej i artystycznej przez Europejczyków.

Znane czarnoskóre postacie tego okresu walczyły z tymi stereotypami, przełamując bariery w prozie i poezji, pokazując, że ich rolą nie jest wyłącznie zabawianie białych kolegów i że mają własną kulturę i wartości. Literatura i poezja tych artystów zrewolucjonizowała czarną dumę w całej afrykańskiej diasporze i do dziś inspiruje pokolenia czarnoskórych pisarzy i poetów.

Alexandre Dumas

Alexandre Dumas był autorem wielu książek i wciąż pozostaje jednym z najbardziej poczytnych francuskich pisarzy na świecie. 

Urodził się 24 lipca 1802 roku w Saint-Domingue jako syn Marie-Louise Labouret i generała Thomasa Alexandre Davy de La Pailleterie. Jego twórczość obejmuje wiele gatunków literackich; karierę rozpoczął od tworzenia sztuk teatralnych i artykułów do różnych czasopism. Później zaczął pisać powieści historyczne (początkowo wydawane w odcinkach), m.in. Hrabiego Monte Cristo i Trzech muszkieterów. Dzieła Dumasa zostały przetłumaczone na ponad 100 języków i na ich podstawie nakręcono ponad 200 filmów.

Pomimo sukcesu jako pisarz, Dumas przez całe życie spotykał się z dyskryminacją i rasizmem ze względu na swoje afrykańskie pochodzenie. Kiedy w jednym z salonów pewien mężczyzna obraził go ze względu na jego mieszane pochodzenie, Dumas odpowiedział mu w ten sposób: 

Mój ojciec był mulatem; mój dziadek był Murzynem, a mój pradziadek małpą. Widzi pan, moja rodzina zaczyna się tam, gdzie pańska się kończy.

Krótka powieść Georges jest jednym z nielicznych dzieł Dumasa, w których centralnymi tematami są: niewolnictwo, rasizm, abolicjonizm i kolonizacja. W książce, której akcja rozgrywa się na Mauritiusie, Georges, syn plantatora o mieszanym, czarno-białym pochodzeniu, mści się za swojego odważnego, ale wyśmiewanego ojca. Pisząc tę historię, autor czerpał inspirację z życia swojego ojca. Wiele pomysłów z Georgesa pojawia się ponownie w słynnym Hrabim Monte Cristo.

Anton De Kom

Anton de Kom był surinamskim pisarzem antykolonialnym, aktywistą i bohaterem ruchu oporu.

Ojciec De Kom urodził się w niewoli na plantacji Molhoop w Surinamie, kolonii holenderskiej, tuż przed zniesieniem niewolnictwa w 1863 roku. Anton urodził się w Paramaribo, stolicy Surinamu, 22 lutego 1898 roku. Ukończył szkołę podstawową i średnią oraz uzyskał dyplom z rachunkowości.

W 1920 roku De Kom przeniósł się na Haiti, a rok później – w 1921 roku – do Holandii, gdzie działał w kilku lewicowych organizacjach, takich jak socjalistyczno-komunistyczny kolektyw pisarski i czasopismo Links Richten. W 1933 roku wrócił do Surinamu, gdzie władze kolonialne śledziły każdy jego ruch. Z powodu działalności politycznej został aresztowany bez procesu i odesłany do Holandii jako wygnaniec.

Jako bezrobotny postanowił w pełni skoncentrować się na swojej książce Wij slaven van Suriname (My, niewolnicy Surinamu), która ukazała się w wersji ocenzurowanej w 1934 roku. Książka opisuje powstanie, historię i życie w holenderskiej kolonii w Surinamie. Opowiada o rasizmie, wyzysku i ucisku, z jakimi borykali się czarni mieszkańcy Surinamu, zarówno przed, jak i po zniesieniu niewolnictwa. Została przetłumaczona na angielski, niemiecki i hiszpański i nadal cieszy się dużą poczytnością. Kończy się słowami:

Sranang, moja ojczyzno. Kiedyś mam nadzieję zobaczyć cię ponownie. W dniu, w którym wymazane zostaną wszystkie Twoje nieszczęścia.

Anton De Kom, Wij slaven van Suriname

De Kom nie zobaczył już więcej Surinamu. Po inwazji nazistowskich Niemiec na Holandię w 1940 roku De Kom wstąpił do holenderskiego ruchu oporu. 7 sierpnia 1944 r. został aresztowany i uwięziony, a następnie przewieziony do obozów koncentracyjnych. Najpierw był przetrzymywany w holenderskim Vught, potem wysłano go do Niemiec, gdzie przebywał w Sachsenhausen, a w końcu w Neuengamme, gdzie zmarł na gruźlicę 24 kwietnia 1944 roku. Został pochowany w zbiorowej mogile. W 1960 r. jego szczątki zostały odnalezione i ponownie pochowane na cmentarzu w Loenen, utworzonym dla bojowników ruchu oporu, więźniów politycznych i żołnierzy, którzy zginęli w czasie II wojny światowej i którzy pierwotnie zostali pochowani poza granicami Holandii.

Frantz Fanon

Frantz Fanon był pochodzącym z Martyniki francuskim psychiatrą, pisarzem, filozofem popierającym idee panafrykanizmu, bojownikiem o wolność i rewolucjonistą.

Urodził się 20 lipca 1925 r. w Fort-de-France na Martynice. Wychowywał się w rodzinie należącej do klasy średniej i uczęszczał do Lycée Schoelcher, gdzie jednym z jego nauczycieli był Aimé Césaire. Podczas II wojny światowej służył w wolnej armii francuskiej, a następnie studiował medycynę i psychiatrię we Francji. W latach 1952-1956 pracował jako psychiatra w Algierii, gdzie jako redaktor pisma Front de Liberation Nationale zajmował się również algierską walką o niepodległość.

Fanon był wpływowym myślicielem i pisarzem. Jego pierwsza książka Peau noire, masques blancs (Czarna skóra, białe maski, 1952) dotyczy psychologicznych konsekwencji kolonizacji i ucisku.

Ja, kolorowy człowiek, chcę tylko tego: Aby narzędzie nigdy nie zawładnęło człowiekiem. Aby zniewolenie człowieka przez człowieka skończyło się na zawsze. To znaczy, jednej osoby przez drugą. Żebym mógł odkryć i pokochać człowieka, gdziekolwiek się znajduje.

Frantz Fanon, Czarna skóra, białe maski

Jego najbardziej znanym dziełem jest druga książka, Les Damnés de la Terre (Wyklęty lud ziemi, 1961). Książka ta przyniosła mu światową sławę, stając się źródłem inspiracji dla bojowników o wolność w krajach skolonizowanych.

Wychowanie polityczne mas nie oznacza, nie może oznaczać wygłaszania przemówień politycznych. Oznacza niestrudzone i pełne pasji dążenie do tłumaczenia masom, że wszystko zależy od nich; że jeśli stoimy w miejscu, to jest to ich odpowiedzialność, a jeśli idziemy naprzód, to także ich zasługa, że nie ma czegoś takiego jak demiurg, że nie ma sławnego człowieka, który weźmie odpowiedzialność za wszystko, ale że demiurgiem jest sam lud, a czarodziejskie ręce to wreszcie tylko ręce ludu.

Frantz Fanon, Wyklęty lud ziemi

Żona Fanona, Josie, której dyktował swoje prace, spisywała, adaptowała i w wielu przypadkach uzupełniała jego teksty.

Fanon zmarł w wieku 36 lat na białaczkę, ale jego dzieło wywarło ogromny wpływ na ruchy polityczne i antykolonialne na całym świecie.

Aimé Césaire, Léopold Sédar Senghor i Leon-Gontran Damas (Négritude)

Poeci, pisarze i przywódcy polityczni Léopold Sédar Senghor (Senegal, 1906-2001), Aimé Césaire (Martynika, 1913-2008) i Leon-Gontran Damas (Gujana Francuska, 1912-1978) spotkali się podczas studiów w Paryżu w 1931 roku i wspólnie tworzyli poezję, która zdefiniowała ruch Negritude.

Negritude był ruchem intelektualnym, który przejął ten uwłaczający francuski termin i użył go jako formy wyzwolenia władzy. Ruch ten podkreślał, że czarnoskóre osoby mają historię i kulturę równą innym. Odrzucał kolonializm, zachodnie idee i dominację.

Amié Césaire po raz pierwszy użył tego terminu w swoim książkowym poemacie Cahier d’un retour au pays natal (Notatnik powrotu do ziemi ojczystej).

moja murzyńskość nie jest kamieniem, jej głuchota szamoce się z wrzawą dnia moja murzyńskość nie jest bielmem na martwym oku ziemi

nie jest wieżą i nie jest katedrą zanurza się w czerwony miąższ gleby zanurza się w palące ciało nieba i przebija ciemny smutek swojej cierpliwości.

Ten obszerny poemat – uważany za arcydzieło – jest wyrazem przemyśleń Césaire'a na temat jego własnej osoby i tożsamości kulturowej w środowisku kolonialnym. Najpierw został odrzucony przez francuskiego wydawcę, a następnie opublikowany w 1939 roku. W 1947 roku ukazała się rozszerzona wersja z esejem wprowadzającym francuskiego pisarza i poety André Bretona. André Breton nazwał w nim poemat „największym lirycznym pomnikiem naszych czasów”.

Obok dzieł literackich poetów i pisarzy afroamerykańskich, takich jak Langston Hughes i James Baldwin, Cahier Césaire'a było przełomowym wydarzeniem w literaturze karaibskiej. Był to nowy europejski styl literacki, który pozwolił pisarzom karaibskim odrzucić zachodnie interpretacje na rzecz ich własnej rzeczywistości, podobnie jak ruchy pisarskie renesansu Harlemu.

Renesans Harlemu był intelektualnym i kulturalnym ruchem afroamerykańskich twórców sztuki i polityki, który skupiał się wokół dzielnicy Harlem w Nowym Jorku w latach 20. i 30. XX wieku.

Podczas gdy Cahier jest uważany za dzieło kluczowe dla ruchu Negritude, dzieło Pigments (1937) Leona-Gontrana Damasa jest niekiedy uważane za „manifest ruchu” i było pierwszym opublikowanym tekstem. W tym zbiorze poezji Damas występuje przeciwko niewolnictwu i kolonialnej asymilacji kultury europejskiej. Identyfikuje również cechy zinternalizowanego rasizmu i autorepresji, które są zakorzenione w afrykańskiej diasporze. Damas wprowadził tę koncepcję na 20 lat przed jej zgłębieniem przez Franza Fanona, który w swoim dziele Wyklęty lud ziemi nazwał ją „osobowością skolonizowaną”.

Dzieło Pigments zostało opublikowane w kilku językach afrykańskich, a następnie przetłumaczone i rozpowszechnione na kilku kontynentach. Wpływ poematu był szeroko odczuwalny; Baule z Wybrzeża Kości Słoniowej, zainspirowani tekstem, odmówili służby w armii francuskiej przeciwko Niemcom w 1939 roku. Pigments było postrzegane jako zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa francuskiego i zostało zakazane przez rząd francuski.

Według Léopolda Sédara Senghora ruch Negritude miał prowadzić do rozwinięcia globalnego poczucia wartości i godności Afrykańczyków i afrykańskiej diaspory w dążeniu do celebracji afrykańskiej kultury, tradycji i idei.

Pamiętam pogańskie głosy powtarzające Tantum Ergo I procesje, i palmy, i łuki triumfalne. Pamiętam taniec ponętnych dziewcząt Chóry zapaśników – och! ostatni taniec młodzieńców, biust Pochylonych smukłych, i czysty okrzyk miłości kobiet – Kor Siga! Pamiętam, pamiętam... Moja rytmiczna głowa Co za męczący marsz po dniach Europy, gdzie czasem Pojawia się osierocony jazz, który szlocha, szlocha, szlocha.

Fragment Pieśni cienia (1945)

Ruch Negritude czerpał z wielu źródeł. Césaire mówił, że „negritude wywodzi się z Haiti”, kraju, który był dumą czarnych intelektualistów na przestrzeni dziejów ze względu na rewolucję (1791-1804) pod wodzą Toussainta L'Ouverture'a, która doprowadziła do emancypacji zniewolonych Afrykanów i ustanowienia wolnego czarnego państwa.

Senghor, Damas i Cesaire pozostawali również pod wpływem renesansu Harlemu, intelektualnego i kulturalnego ruchu afroamerykańskich twórców i polityków, który skupiał się wokół dzielnicy Harlem w Nowym Jorku w latach 20. i 30. ubiegłego wieku. Dzieła afroamerykańskich pisarzy z ruchu harlemskiego były tłumaczone dla francuskich intelektualistów przez pochodzącą z Martyniki francuską pisarkę Paulette Nadal.

W rzeczywistości ruch Negritude nie byłby możliwy bez dwóch ważnych kobiet, Paulette Nadal i jej siostry Jane Nadal. Ich Salon Clamart stanowił literacką przestrzeń, gdzie intelektualiści z różnych środowisk w Paryżu mogli się spotkać i dyskutować o lokalnej i międzynarodowej czarnej polityce, sztuce i kulturze. Esej Paulette Nadal Eveil de la conscience de race (Przebudzenie świadomości rasowej), który wyraża afrykańską dumę i solidarność poprzez wspólną historię zniewolenia, wywarł ogromny wpływ na liderów ruchu Negritude. Podobnie jak w przypadku wielu czarnoskórych kobiet wkład sióstr Nadal w społeczeństwo i ruch Negritude – w tym ich własne pisarstwo – został przeoczony.